Empatia u dzieci. Piaget nie miał racji.

Opublikowany: 12-04-2010

Ostatnio aktualizowany: 27-03-2021

Czy małe dzieci są zdolne do empatii? Artykuł opisuje badania z lat 70. XX w., w których Helene Borke udowadnia, że owszem.

Empatia jest podstawowym procesem leżącym u podłoża ludzkiej interakcji i komunikacji. Wydaje się tak ważna dla rozwoju interpersonalnego jak inteligencja dla rozwoju poznawczego. Z obserwacji spontanicznego języka dzieci, ich zachowania we wspólnych zabawach i radzenia sobie z poznawczymi zadaniami, znany psycholog i biolog Jean Piaget wywnioskował, że wrażliwość społeczna rozwija się w serii hierarchicznych stadiów. Zgodnie z teorią Piageta, dzieci między 18 miesiącem a 7 rokiem życia są egocentrykami. Według niego są „nieświadomie skoncentrowane na sobie” i nie są w stanie przyjąć czyjegoś punktu widzenia. Dopiero w wieku 7-12 lat dziecko jest w stanie wyswobodzić się ze swojego punktu widzenia i przyjąć cudzy.

Do czasu opisanego poniżej badania, nie było wielu badań nad rozwojem empatii, ale te, które przeprowadzono generalnie potwierdzały teorię Piageta, że wrażliwość społeczna wzrasta z wiekiem. Badania wskazywały, że w miarę jak dzieci rosną i zdobywają więcej doświadczenia w relacjach interpersonalnych, uzyskują też coraz większą wiedzę o myślach, uczuciach i motywach innych ludzi. Według H. Borke, nie znaczy to jednak, że bardzo małe dzieci muszą być egocentrykami. Obserwacje małych dzieci sugerują, że dzieci przedszkolne, nie tylko są świadome, że inne dzieci mają uczucia, ale też próbują je zrozumieć. 2,5-letnie dziecko, które daje zabawkę płaczącemu dziecku z pewnością rozumie, że dziecko jest nieszczęśliwe. Jeżeli naturalne obserwacje wskazują, że dzieci są świadome, że inni inaczej odbierają świat niż one, H. Borke zastanawiała się, dlaczego bardziej systematyczne badania np. Piageta, Burnsa, Cavey’a, Gollina i Flapana, wciąż pokazywały, że małe dzieci są egocentrykami? Możliwym wytłumaczeniem jest to, że zadania były powyżej zdolności poznawczych i doświadczenia małych dzieci. Przeprowadzając badanie dostosowane do tak małych dzieci jak 3-letnie, Helene Borke ze współpracownikami chciała sprawdzić hipotezę, że małe dzieci są świadome uczuć innych, chociaż mogą nie mieć zdolności, aby tę świadomość zakomunikować.

Empatia u dzieci – Procedura badania

Badanie objęło 200 dzieci w wieku od 3 do 8 lat. W I części badania dzieciom pokazywano 4 rysunki z twarzą smutną, szczęśliwą, przestraszoną i złą, i proszono o identyfikację emocji. Jeśli dziecko miało z tym problemy, emocje identyfikował za nie eksperymentator. Potem opowiadano historie, w których bohater doświadczał jednej z tych emocji. Każdemu opowiadaniu towarzyszył obrazek z pustą twarzą i dziecko musiało wskazać, która tam pasuje. W II części prezentowano 8 dodatkowych opowiadań, w których badane dzieci były opisane jako zachowujące się w jakiś sposób w stosunku do innego, np. proszono o wyobrażenie sobie, że dzieli się cukierkiem, zrzuca inne dziecko z roweru, nie pozwala się z nim bawić. Badane dziecko miało wskazać, czy tamto dziecko byłoby szczęśliwe, smutne czy złe.

Empatia u dzieci – Wyniki

Zdolność dzieci do prawidłowego identyfikowania reakcji emocjonalnych różniła się znacznie z wiekiem w 6 z 7 opowiadań w części I ale tylko w 3 z 8 z II części. Ogólnie wrażliwość społeczna wzrastała wraz z wiekiem. Dla historii przedstawiającej strach w I części wzrost był prawie liniowy. Wzrost dla „szczęśliwych historii” nie był tak ostry. Większość dzieci w wieku 3 – 3,5 roku była już świadoma, że dziecko będzie szczęśliwe w „szczęśliwej sytuacji”. Starsze dzieci reagowały empatycznie częściej niż młodsze w przypadku dwóch „smutnych historii” w części I. Żadna ze „smutnych historii” w II części nie pokazała różnicy wraz z wiekiem. Jedna historia przedstawiająca emocje złości z części I i dwie z II pokazały wzrost z wiekiem. Nie było różnicy wynikającej z płci.

Wiek, w którym dzieci reagowały empatycznie na czyjeś uczucia częściej niż wynikałoby to z przypadku, różnił się w zależności od emocji, którą dziecko identyfikowało. 60% dzieci w wieku 3 – 3,5 roku podało poprawne odpowiedzi na obie „szczęśliwe historie” w obu częściach badania. Jest to ponad 5 razy lepszy wynik niż wynikałoby z przypadku. Można więc wywnioskować, że już 3-letnie dzieci częściej reagują empatycznie kiedy są poproszone o zidentyfikowanie szczęścia, niż wynikałoby z przypadku. W grupie dzieci w wieku 3,5 do 4 lat w I części 23 z 25 dzieci dobrze zidentyfikowało „szczęśliwe sytuacje” a w II części 20 dzieci.

Kiedy opowiadano dzieciom historię, w której dziecko mogło zareagować strachem, dzieci w wieku między 3 i 3,5 roku wybierały przestraszoną twarz tak często, jak wynikałoby to z przypadku. Dzieci między 3,5 a 4 rokiem życia wybierały taką twarz już częściej niż losowo. W grupie 4,5 do 5 lat 22 z 25 dzieci odpowiedziało prawidłowo.

W grupie 3 do 3,5 lat dzieci częściej niż przez przypadek dobrze wskazywały smutną twarz. W grupie 5,5 do 6 lat 19 z 25 dobrze wskazało smutną twarz w obu historiach z części I ale nie było wzrostu z wiekiem w części II.

W przypadku emocji złości, też w wieku 3 do 3,5 lat dzieci prawidłowo ją wskazywały częściej niż przez przypadek. W grupie 3,5 do 4 lat częstość była zbliżona do przypadku. W grupie 4 do 4,5 lat znowu prawdopodobieństwo było znacznie większe niż przypadek. Ale tylko 9 z 25 najstarszych dzieci dobrze zidentyfikowało obie „złe historie” w części I. W II części nie było wzrostu z wiekiem tak jak w przypadku „smutnych historii”.

Ciekawa jest różnica między wynikami dzieci kiedy miały pokazywane uśmiechnięte twarze i kiedy były proszone o wybranie jednej z 4 twarzy po szczęśliwej historii. Tylko 44% dzieci w wieku 3 do 3,5 dało spontanicznie słowną odpowiedź „szczęście” i 69% z grupy 3,5 do 4 lat. Ale kiedy miały wybrać, odpowiednio 60% i 92% dzieci dobrze wskazało tę emocję. Pierwsze zadanie wymagało odpowiedzi werbalnej, a drugie mimo że trudniejsze poznawczo, umożliwiało odpowiedź behawioralną. Rezultaty potwierdzają hipotezę, że forma zadania użyta do mierzenia rozumienia emocji przez dzieci, znacząco wpływa na zdolność dzieci do zakomunikowania swojej świadomości czyichś emocji.

Empatia u dzieci – Wnioski

Generalny trend wzrostu wrażliwości społecznej wraz z wiekiem jest zgodny z obserwacjami Piageta i innych. Badania wskazały jednak, że poprawa zdolności reagowania empatycznie różni się w zależności od emocji, jaka była identyfikowana. Świadomość szczęścia istnieje już w wieku 3 do 3,5 lat. Wydaje się, że jako pierwsza rozwija się u dzieci zdolność do odróżniania przyjemnych od nieprzyjemnych sytuacji.

Strach był jedyną emocją, której rozpoznawanie nie przekroczyło granicy przypadku u dzieci w wieku 3 do 3,5 lat. W wieku 3,5 do 4 lat nie było to już prawdą. W wieku 4,5 do 5 lat większość dzieci nie miała trudności w rozpoznawaniu sytuacji, w których ktoś był przestraszony. Najbardziej oczywistym wytłumaczeniem jest to, że dzieci poniżej 3 lat rzadziej spotykają się ze strachem niż ze szczęściem, smutkiem albo złością. Pomiędzy 3 a 4 rokiem życia, dzieci uczą się strachu dzięki książkom, telewizji i swojemu doświadczeniu. Kiedy dzieci stają się świadome emocji strachu, nie mają już trudności z rozpoznawaniem go u innych.

Empatyczne odpowiedzi na uczucia smutku i złości pokazywały najmniej stałe zmiany z wiekiem. Ponieważ smutek i złość mogą być odpowiednią reakcją na tę samą sytuację, jest możliwe, że historie same w sobie były wieloznaczne i nie rozróżniały sytuacji, które wywołują przede wszystkim smutek od tych, które wywołują przede wszystkim złość. Inna możliwość jest taka, że rezultaty pokazują silniejszy konflikt związany z uczuciami smutku i przede wszystkim złości w naszym społeczeństwie w porównaniu z uczuciami szczęścia i strachu. Większa trudność ze smutkiem i złością w części II w porównaniu do części I może wynikać z konfliktu jakiego dzieci doświadczają kiedy robią coś co może wywołać w innym dziecku smutek lub złość, ponieważ jest to społecznie nieakceptowane. Trzecia możliwość jest taka, że brak zgodności co do tego, czy sytuacja może wywołać smutek lub złość odzwierciedla różnice indywidualne w odpowiedzi na frustrację. Niezależnie jednak, jaka jest przyczyna albo przyczyny, wyniki są zgodne z obserwacjami, że odpowiadanie empatyczne na smutek lub złość u kogoś jest bardziej skomplikowanym procesem, niż rozróżnianie między przyjemnym lub nieprzyjemnym uczuciem albo rozpoznawanie strachu u innych.

Nieobecność różnic związanych z płcią we wrażliwości społecznej jest niezgodne z naszymi kulturalnymi oczekiwaniami, że kobiety mają większy instynkt społeczny i zdolności empatyczne niż mężczyźni. Jedno możliwe wytłumaczenie jest takie, że różnice miedzy kobietami i mężczyznami powstają w wyniku socjalizacji. We wcześniejszych latach podkreślano świadomość społeczną kobiet i agresywność mężczyzn, ale później rodzice coraz bardziej zaczęli przekonywać się do możliwości, że wrażliwość społeczna charakteryzuje obie płcie, a agresywność żadną. Rozbieżność między rezultatami badań różnych naukowców może wynikać z populacji, z której pochodzili uczestnicy badania. Jeśli dzieci pochodziły z tradycyjnych domów, różnice płciowe we wrażliwości społecznej pojawią się z większym prawdopodobieństwem, niż jeśli dzieci pochodziły z domów, w których były takie same oczekiwania co do chłopców i dziewczynek.

Wyniki powyższych badań są wbrew teorii Piageta, że dzieci między 2 i 7 lat są egocentryczne. Wyniki sugerują, że już 3-letnie dzieci są świadome, że inni mają uczucia i że te uczucia różnią się w zależności od sytuacji.

Zadanie używane do mierzenia empatii wydaje się być kluczowym elementem w determinowaniu czy małe dzieci będą demonstrować zdolności empatyczne. Zadanie w tych badaniach było bardziej wrażliwe niż poprzednie, ponieważ znajdowało się w zakresie zdolności poznawczych i doświadczenia bardzo małych dzieci. Zminimalizowana była też bariera językowa, ponieważ dzieci mogły odpowiadać pokazując obrazek.