Neurobiologia empatii

Opublikowany: 03-02-2010

Ostatnio aktualizowany: 10-03-2021

Psychologia rozróżnia dwa typy empatii. Z perspektywy emocjonalnej empatia to zdolność do współodczuwania stanów emocjonalnych drugiej osoby, natomiast z perspektywy poznawczej – zdolność do rozumienia przekonań, uczuć i zamiarów innych. Empatia jest złożonym procesem, w który zaangażowane są co najmniej dwie drogi: „dół-góra” i „góra-dół”.

Droga „dół-góra” opiera się prawdopodobnie na tzw. neuronach lustrzanych i odpowiada za emocjonalny aspekt empatii, natomiast w drodze „góra-dół” zaangażowana jest kora przedczołowa, której funkcjonowanie odpowiada za zdolność do przyjmowania cudzej perspektywy, tzn. poznawczy aspekt empatii.

Mózg a empatia – droga przetwarzania informacji „dół-góra”

W drogę „dół-góra” zaangażowany jest układ neuronów lustrzanych (MNS – mirror neurons system). Działa on na zasadzie „lustra” – kiedy człowiek obserwuje kogoś, kto wykonuje pewną czynność, w jego mózgu dochodzi do aktywacji szlaku komórek nerwowych odpowiadających za ten ruch. Do pobudzenia układu neuronów lustrzanych dochodzi również wtedy, gdy wyobrażamy sobie wykonywanie przez inną osobę pewnego ruchu oraz gdy naśladujemy ten ruch. W badaniach, w których uczestnicy mieli za zadanie albo tylko obserwować, albo naśladować ekspresje mimiczne różnych emocji, dochodziło do zwiększenia aktywacji u tych osób obszarów mózgu odpowiadających za reprezentację ruchową twarzy. Zgodnie z tzw. modelem percepcji-aktywacji obserwowanie i wyobrażenie sobie co czuje ktoś inny, aktywuje automatycznie szlaki neuronalne odpowiadające za reprezentację stanu osoby obserwowanej. Na podstawie tych wewnętrznych reprezentacji możemy rozpoznać emocje u innych i wyrazić je za pomocą gestów lub wyrazów twarzy.

Inne badania wykazały, że zarówno obserwowanie osoby zdegustowanej nieprzyjemnym zapachem, jak i bezpośrednie wąchanie nieprzyjemnych zapachów prowadzi do aktywacji tych samych obszarów mózgu; to samo wykazano w badaniach, w których badani byli albo dotykani, albo obserwowali osobę dotykaną przez kogoś. Najwięcej wyników potwierdzających teorię neuronów lustrzanych uzyskano z badań nad empatią bólu. W większości badań metodą fMRI (czynnościowy rezonans magnetyczny) podczas obserwowania lub wyobrażania sobie bólu innych osób najsilniejszej aktywacji ulegała przednia część zakrętu obręczy i przednia część wyspy. W badaniach nad empatią bólu prowadzonych innymi metodami wykazano aktywację również kory somatosensorycznej.

Mózg a empatia – droga przetwarzania informacji „góra-dół”

Droga przetwarzania informacji „góra-dół” odpowiada za poznawczy aspekt empatii – pozwala na wyobrażenie sobie i zrozumienie tego, co czuje inna osoba przez przyjęcie jego punktu widzenia, wyobrażeń czy zamiarów. Taka zdolność do przypisywania stanów umysłowych sobie i innym jest zwana teorią umysłu. Kiedy osoba jest proszona o wyobrażenie sobie, jakie intencje, pragnienia czy przekonania ma inna osoba, dochodzi do aktywacji głównie w korze przedczołowej przyśrodkowej, styku skroniowo-ciemieniowym, bruździe skroniowej górnej i w biegunie płata skroniowego.

Kora przedczołowa przyśrodkowa prawdopodobnie bierze udział również w emocjonalnym aspekcie emocji. Do jej aktywacji dochodziło nie tylko gdy proszono osoby badane o wyobrażenie sobie, co ktoś myśli na dany temat, ale też co czuje. U osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu obszar ten nie zostaje aktywowany, co jest powodem niezdolności takich osób do współodczuwania i rozpoznawania emocji u innych. Osoby z uszkodzoną korą przedczołową oraz dzieci, u których jest ona jeszcze niedojrzała, są niezdolne do przyjmowania cudzej perspektywy i występuje u nich emocjonalne zarażanie (np. zarażanie płaczem u dzieci), które wynika z aktywności układu neuronów lustrzanych.

Co wpływa na poziom empatii?

Zgodnie z wynikami badań, poziom aktywacji obszarów mózgu odpowiadających za ból, jest większy w przypadku bólu ostrego niż chronicznego obserwowanego u innej osoby, a także zależy od związku między osobą obserwowaną a empatyzującą. Im bliższe pokrewieństwo lub silniejszy związek emocjonalny, tym silniejsza aktywacja. Na poziom empatii wpływa też kontekst sytuacyjny. Aktywacja obszarów związanych z bólem była mniejsza, jeśli osoby badane były przekonane, że osoby przez nich obserwowane muszą słuchać bardzo nieprzyjemnych dźwięków w celach terapeutycznych, niż gdy nie były poinformowane o celach leczniczych. Inne badania pokazały, że obszary te są silniej aktywowane podczas obserwowania męskiej twarzy doświadczającej bólu niż twarzy kobiecej. Podczas obserwacji twarzy męskiej zostaje aktywowane również ciało migdałowate, które odpowiada za strach, prawdopodobnie dlatego, że ból na męskiej twarzy jest odbierany jako sygnał zagrożenia.

Wyniki kilku badań potwierdzają też stereotypowe przekonanie o silniejszej zdolności do empatii u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety są lepiej przystosowane do współodczuwania, ponieważ mają więcej istoty szarej w miejscach, w których wykazano występowanie neuronów lustrzanych. Zmiany aktywności tych neuronów są również większe u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety, w przeciwieństwie do mężczyzn empatyzują z innymi osobami, niezależnie od tego, czy te osoby postąpiły wobec nich uczciwie, czy nieuczciwie. U mężczyzn obserwowanie doznawania bólu przez osobę, która postąpiła wobec nich nieuczciwie, spowodowało tylko niewielką aktywację w obszarach odpowiedzialnych za empatię, za to wysoką aktywację w mózgowym układzie nagrody, co świadczy o wysokiej satysfakcji z ukarania osoby, która była wobec nich nieuczciwa. U kobiet różnica między aktywacją miejsc zaangażowanych w empatię podczas obserwowania osoby uczciwej i nieuczciwej była bardzo mała i nie wystąpiła u nich aktywacja układu nagrody.