Gdy doba jest za długa, czyli nie 24-godzinny rytm snu i czuwania

Opublikowany: 21-07-2021

Nie 24-godzinny rytm snu i czuwania, zwany też rytmem swobodnie biegnącym to jeden z rodzajów zaburzeń rytmów okołodobowych. Osoby z tym zaburzeniem żyją tak, jakby doba nie miała 24 godzin, ale np. 25 godzin. Jeśli mogą żyć w zgodzie ze swoim rytmem, codziennie zasypiają i budzą się później niż poprzedniego dnia, natomiast próby dostosowania się do typowych godzin pracy albo szkoły często są u nich bezowocne.

Czym są rytmy okołodobowe?

Wiele procesów fizjologicznych zachodzi w naszych organizmach cyklicznie, zgodnie z rytmiką okołodobową. Najbardziej oczywistym rytmem okołodobowym jest cykl snu i czuwania, ale wiele innych procesów i parametrów wykazuje podobną rytmikę. W ciągu doby zmienia się m.in. temperatura ciała, metabolizm, rytm pracy serca, ciśnienie tętnicze krwi, lepkość krwi, produkcja niektórych hormonów (kortyzolu, melatoniny, prolaktyny, hormonu
wzrostu).

Zmiany natężenia procesów fizjologicznych sprawiają, że objawy niektórych chorób, m.in. reumatoidalnego zapalenia stawów, zaburzeń rytmu serca, epilepsji, czy choroby wrzodowej żołądka, zmieniają swoje nasilenie w ciągu doby. Zauważono też, że skuteczność oraz toksyczność niektórych leków onkologicznych zmienia się rytmicznie w trakcie doby.

Rytmy okołodobowe regulowane są przez tzw. zegar biologiczny. U człowieka centralny zegar biologiczny znajduje się w podwzgórzu, a dokładnie w jądrach nadskrzyżowaniowych (ang. suprachiasmatic nuclei, SCN). Jego zadaniem jest rytmiczne włączanie i wyłączanie transkrypcji specjalnych genów, tzw. genów zegarowych, co sprawia, że poszczególne procesy zachodzą cyklicznie ze zmiennym nasileniem. Poza centralnym zegarem, w wielu narządach (m.in. w wątrobie, tkance tłuszczowej, przewodzie pokarmowym) funkcjonują tzw. zegary peryferyczne. Kontrolują one podporządkowane procesy, takie jak trawienie, a także wpływają na pracę zegara centralnego.

Wymienione procesy zachodzące cyklicznie, zwane są rytmami „okołodobowymi” a nie rytmami „dobowymi”, ponieważ długość cyklu zwykle nie wynosi dokładnie 24 godziny. Badania, w których umieszczano ochotników na kilka tygodni w pomieszczeniach, w których nie mieli dostępu do światła słonecznego, zegarków itp. wykazały, że większość osób przechodziła w rytm trwający trochę więcej niż 24 godziny. Każdej doby zasypiali i budzili się później i po pewnym czasie, nie wiedząc o tym, spali w ciągu dnia, a byli aktywni w ciągu nocy. Dokładna długość wewnętrznej doby u ludzi nie została ustalona. Niektóre badania wykazały, że jest to średnio 24,18 godziny, w innych można znaleźć dane o 25 godzinach albo czymś pomiędzy. Pewne jest jednak, że u zdecydowanej większości ludzi endogenny rytm snu-czuwania, a także m.in. rytm wydzielania melatoniny i zmiany temperatury ciała przebiegają w cyklach trwających trochę dłużej niż ziemska doba.

Jesteśmy jednak w stanie żyć zgodnie z rytmem 24-godzinnym, dzięki temu, że zegar biologiczny ma zdolność skracania rytmów okołodobowych, aby przystosować się do środowiska. W tym celu czerpie informacje od tzw. dawców czasu. Głównym dawcą czasu jest światło (lub ciemność), ale znaczenie mają też inne czynniki, jak spożywanie posiłków, czy interakcje z innymi ludźmi.

Sytuacje, które desynchronizują zegar biologiczny, np. przebywanie w nocy w oświetlonym pomieszczeniu, zmiany pór spożywania posiłków spowodowane podróżą na inny kontynent albo praca zmianowa często odbijają się na funkcjonowaniu organizmu i u niektórych osób mogą prowadzić m.in. do bezsenności, depresji i zaburzeń metabolicznych (np. cukrzyca typu II).

Nie 24-godzinny rytm snu i czuwania (rytm swobodnie biegnący)

Niestety nie wszyscy są w stanie przystosować swój zegar biologiczny do cyklu trwającego 24 godziny. Osoby z nie 24-godzinnym rytmem snu i czuwania, jeśli tylko mogą, żyją tak, jakby doba trwała dłużej. Nietrudno jednak zrozumieć, że z powodu obowiązków, takich jak praca, studia, rodzina, mało kto ma możliwość żyć w ten sposób. Dlatego osoby z tym zaburzeniem w praktyce zwykle starają się żyć zgodnie z cyklem 24-godzinnym, jednak ich inne rytmy okołodobowe, np. rytm zmian temperatury ciała i wydzielania hormonów, biegną po swojemu. W związku z tym, w okresach kiedy rytmy okołodobowe są prawidłowo wyrównane z rytmem snu i czuwania, z jakim dana osoba musi żyć, śpi ona dobrze i nie ma objawów żadnych zaburzeń snu. W innych okresach, kiedy organizm w ciągu dnia wskazuje, że jest to czas na sen, a w nocy jest to dla niego czas aktywności, osoby takie mają trudności z zaśnięciem w nocy a w ciągu dnia czują się niewyspane.

Rytm swobodnie biegnący ma dużo wspólnego z innym zaburzeniem rytmów okołodobowych – zespołem opóźnionej fazy snu. Osoby z tym zaburzeniem śpią w stałych godzinach, ale znacznie opóźnionych w stosunku do typowych godzin, np. od 4 rano do 12. Zdarza się, że zespół opóźnionej fazy snu przekształca się w rytm swobodnie biegnący. Zaburzenia te mogą też występować naprzemiennie.

U wielu osób z nie 24-godzinnym rytmem snu-czuwania od czasu do czasu pojawiają się „skoki” w cyklu. Ich cykl okołodobowy przesuwa się wtedy jednorazowo o 4 albo więcej godzin (zasypiają np. 5 godzin później niż poprzedniej doby). Są dane wskazujące, że u osób takich endogenna doba jest dłuższa niż u osób z rytmem swobodnie biegnącym, którzy nie robią takich „skoków” (ok. 26 godzin w porównaniu do ok. 25 godzin). Ponadto osoby z nie 24-godzinnym rytmem snu i czuwania zazwyczaj śpią dłużej niż zdrowe osoby (9-10 godzin, a nie 7-8 godzin).

W badaniach, w których uczestnicy mieli nie spać przez 24 godziny, zauważono też, że u osób z rytmem swobodnie biegnącym deprywacja snu nie przyspiesza fazy snu. To znaczy, zdrowe osoby, jeśli się nie wyśpią, następnego dnia zapewne zasną wcześniej. Osoby z nie 24 godzinnym rytmem snu i czuwania będą mieć z tym problem (podobnie jak osoby z zespołem opóźnionej fazy snu).

Nie 24-godzinny rytm snu i czuwania jest bardzo częsty u osób niewidomych niemających percepcji światła. Zmaga się z nim nawet dwie trzecie takich osób. U osób widzących jest to rzadkie zaburzenie. Stosunkowo często występuje jednak u nastolatków oraz osób w wieku 20-30 lat (podobnie jak zespół opóźnionej fazy snu oraz chronotyp wieczorny, o czym pisałam w artykule Chronotyp nastolatków, czyli dlaczego lekcje w szkołach powinny być od 11).

Przyczyny nie 24-godzinnego rytmu snu i czuwania

U osób niewidomych przyczyna rytmu swobodnie biegnącego jest zrozumiała. Najważniejszy dawca czasu, jakim jest światło, jest dla ich zegara biologicznego niedostępny, dlatego ma on trudności z synchronizowaniem się ze środowiskiem.

U osób widzących przyczyny nie są dobrze poznane i może być to kilka nakładających się na siebie czynników. Niektóre osoby z rytmem swobodnie biegnącym mają endogenną dobę znacznie dłuższą od 24 godzin, np. 26-godzinną, co przekracza zdolności przystosowawcze zegara biologicznego. Mogą być też niewrażliwe albo zbyt wrażliwe na światło (pomimo normalnego widzenia) albo mieć zaburzenia w produkcji melatoniny.

Zaobserwowano też, że w przeciwieństwie do zdrowych osób, które zaczynają czuć senność w momencie, kiedy temperatura ich ciała zaczyna się obniżać, u osób z rytmem swobodnie biegnącym senność pojawia się znacznie później. Podobnie ich organizmy reagują na melatoninę. U zdrowych osób wzrost poziomu melatoniny od razu wywołuje senność, natomiast osoby z zaburzeniem zasypiają dopiero kilka godzin po tym, jak poziom melatoniny zacznie rosnąć. Dlaczego tak się dzieje, nie wiadomo.

Za rytm swobodnie biegnący mogą odpowiadać mutacje w genach regulujących rytmy okołodobowe. Nie bez znaczenia mogą być też niezdrowe nawyki, takie jak przebywanie do późnych godzin w jasno oświetlonym pokoju, przed ekranem telewizora, komputera albo smartfona. Silne światło, a zwłaszcza niebieska składowa światła, emitowana przez ekrany opóźnia fazę snu również u zdrowych osób, a niektóre osoby z rytmem swobodnie biegnącym mogą być wyjątkowo wrażliwe na takie bodźce.

Opisano także pojedyncze przypadki osób, u których nie 24-godzinny rytm snu i czuwania pojawił się po urazie mózgu albo w wyniku nowotworu mózgu.

Leczenie nie 24-godzinnego rytmu snu i czuwania

U osób niewidomych w leczeniu nie 24-godzinnego rytmu snu-czuwania stosuje się melatoninę lub leki, aktywujące receptory melatoninowe. Lekiem zarejestrowanym specjalnie do leczenia rytmu swobodnie biegnącego (ale tylko u osób niewidomych) jest tasimelteon. Badania kliniczne wykazały, że po 1 miesiącu terapii lek doprowadził do synchronizacji rytmów okołodobowych u ok. 20% pacjentów, a po 7 miesiącach u prawie 60%. Aby utrzymać synchronizację zegara biologicznego, konieczne jest stałe przyjmowanie leku.

U osób widzących stosuje się melatoninę i terapię światłem (fototerapię). Polskie Towarzystwo Badań nad Snem oraz Polskie Towarzystwo Psychiatryczne zalecają aby terapię melatoniną zacząć od dawki 3-10 mg, którą należy przyjmować 1-2 godziny przed położeniem się do snu. Po 6-12 tygodniach należy przejść na niższe dawki (0,5-3 mg), aby utrwalić rytm snu. Leczenie najlepiej zacząć w momencie kiedy faza snu zaczyna przechodzić z pożądanych godzin na późniejsze. Ponadto, zalecają dołączenie fototerapii światłem o natężeniu 2500 – 10000 luksów. W zależności od natężenia ekspozycja powinna trwać 0,5 – 2 godzin i powinna rozpocząć się zaraz po przebudzeniu lub – jeśli to możliwe – na ok. 2 godziny przed obudzeniem się.

Ze względu na małą liczbę badań i małe grupy badanych, nie jest jednak możliwe określenie u jak dużego odsetka pacjentów terapia będzie skuteczna. Pomimo braku dowodów z badań klinicznych, wielu ekspertów jest zdania, że dodatkowo należy dołączyć terapię behawioralną. Polega ona na wykonywaniu codziennych czynności, takich jak spożywanie posiłków, kontakty towarzyskie, ćwiczenia fizyczne w określonych, stałych porach dnia. Stałe powinny być też godziny kładzenia się spać i budzenia, również w dni wolne od pracy albo szkoły, a w godzinach wieczornych należy unikać silnego światła, zwłaszcza niebieskiego.